W 2003 roku Rada Europy wydała dokument pn. „Kodeks dobrej
praktyki w sprawach wyborczych” w którym demokracja została
zdefiniowana jako jeden z trzech filarów – obok praw człowieka i
rządów prawa – europejskiego dziedzictwa konstytucyjnego.
W
„Kodeksie” czytamy, że: „demokracja jest nie do
przyjęcia bez wyborów przeprowadzanych zgodnie z pewnymi zasadami,
które nadają im demokratyczny charakter”.
Tymi
konstytucyjnymi – pięcioma – zasadami wyborczymi są:
powszechność, równość, wolność, tajność i bezpośredniość.
Niniejsze
opracowanie dotyczy tylko zasady powszechności wyborów.
Podane
są w nim: ogólne definicje ujęte w „Kodeksie dobrej praktyki”
a dotyczące tej zasady, praktyki
wyborcze w wybranych 3 krajach europejskich urzeczywistniające
zasadę powszechności oraz realizacja zasady powszechności wyborów
do Sejmu w świetle ww.
kodeksowego standardu
Rady Europy.
Na
marginesie podaję, że
„Kodeks dobrej praktyki” podzielony jest na dwa
działy:
Wytyczne (definicje zasad wyborczych i warunków ich stosowania)
oraz
Raport Wyjaśniający dotyczący ww. zasad i warunków.
A. Pierwsza
zasada: powszechność wyborów
Najważniejszą
zasadą prawa wyborczego jest powszechność wyborów.
„Kodeks”
definiuje ją następująco:
„Powszechne
prawo wyborcze oznacza w zasadzie, że wszyscy ludzie posiadają
prawo wybierania i kandydowania w wyborach”
i
dalej w dziale „Raport” wyjaśnia:
„Powszechne
prawo wyborcze obejmuje zarówno czynne (prawo wybierania) jak i
bierne (prawo do kandydowania w wyborach) prawo wyborcze”.
W
„Kodeksie” zasada powszechności wyborów obejmuje 3
obszary:
1/
sam warunek powszechności sensu stricto a dotyczący dwom
nierozłącznym procesom tj. kandydowania oraz wybierania w wyborach
Ta powszechność
jest podporządkowana 4 warunkom (tzw. cenzusy) jak:
- wiek,
- narodowość
(wymóg obywatelstwa),
- zamieszkanie i
- ograniczenia
indywidualne.
2/ rejestr wyborców
Rejestr
winien być: stały, regularnie uaktualniany, publikowany, objęty
procedurą umożliwiającą rejestrację lub poprawienie błędnego
zapisu czy rejestr uzupełniający.
3/ procedura
zgłaszania kandydatów
Wymagania:
a/
tryb zgłaszania kandydatów - indywidualnie lub listy kandydatów -
może być uwarunkowane zebraniem minimalnej liczby podpisów,
b/
prawo nie powinno wymagać zebrania podpisów w liczbie
przekraczającej 1% wyborców w danym okręgu wyborczym,
c/
sprawdzanie podpisów winno być oparte na wyraźnych przepisach,
d/
jeśli istnieje wymóg depozytu, winien on być zwracany jeżeli
kandydat lub partia przekroczy pewien próg; suma i wymagany próg
nie powinny być nadmierne.
B. Powszechność
prawa kandydowania w wybranych krajach Europy
Poniżej
podaję, w maksymalnym skrócie, jak jest realizowana zasada
powszechności wyborów na odcinku biernego prawa wyborczego do izby
niższej parlamentu w 3 krajach Europy.
Pomijam
czynne prawo wyborcze z tej prostej przyczyny, że prawo to może
całkiem dobrze funkcjonować w państwie nie demokratycznym (np.
PRL).
Natomiast
istnienie biernego prawa wyborczego jest cechą charakterystyczną –
a nawet warunkiem sine qua non – państwa demokratycznego, które
to państwo zostało opisane w ww. „Kodeksie dobrej praktyki”.
1. Wielka Brytania
(ostatnie wybory: 04.7.2024, jednoturowe)
W
najstarszej nowożytnej demokracji, jaką jest demokracja angielska,
każdy uprawniony wyborca – nominowany przez partię lub tzw.
independent – może kandydować do Izby Gmin w okręgu
jednomandatowym pod 2 warunkami:
- zebrać 10
podpisów (vide A.3.a),
- wpłacić depozyt
&500, który jest zwracany jeżeli kandydat przekroczy próg 5%
uzyskanych głosów (vide A.3.d).
2. Francja (ostatnie
wybory, w dwóch turach: 30.6.2024 i 07.7.2024)
Każdy uprawniony
wyborca może kandydować do Zgromadzenia Narodowego:
- nie ma warunku
zebrania podpisów (vide A.3.a),
- nie ma wymogu
depozytu (vide A.3.d).
3. Węgry (ostatnie
wybory: 03.4.2022, jednoturowe)
Zgromadzenie
Krajowe ma 199 członków, którzy wybierani są wg dwóch metod:
a/
106 deputowanych wybieranych wg metody większościowej, w okręgach
jednomandatowych: ubiegać się może każdy uprawniony wyborca pod
warunkiem:
- zebrania 500
podpisów (vide A.3.a),
- nie ma warunku
depozytu (vide A.3.d),
b/
93 deputowanych wyłanianych jest w jednym ogólnokrajowym okręgu
wyborczym za pomocą ordynacji proporcjonalnej, przy użyciu metody
d’Hondta, wg list partyjnych.
W
tej metodzie wyborca nie jest podmiotem wyborczym (nie ma biernego
prawa wyborczego) i jest to pozostałość po systemie wyborczym
państwa demokracji socjalistycznej, pozostałość warunkująca
ewolucyjny proces przejścia do normalnej europejskiej – wg
„Kodeksu” Rady Europy - demokracji.
C. Zasada
powszechności wyborów do Sejmu RP
1.
Konstytucja RP z 1997 roku – w wyborach do Sejmu – wymienia tylko
cztery zasady wyborcze, które zostały zdefiniowane w ww. „Kodeksie
dobrej praktyki” Rady Europy. Są to zasady: powszechność,
równość, tajność i bezpośredniość wyborów. W Konstytucji
pominięta jest piąta zasada wolności wyborów.
Wymieniony
w art.96 Konstytucji dodatkowy „piąty przymiotnik” opisujący
wybory do Sejmu jako „wybory proporcjonalne” nie należy do
kanonu podstawowych europejskich zasad wyborczych, wg „Kodeksu
dobrej praktyki”.
Przymiotnik
ten – skopiowany bezpośrednio z ordynacji wyborczej PRL –
wyznacza jedynie sposób wybierania posłów wg metody
proporcjonalnej, a nie np. metody większościowej czy mieszanej.
W
czerwcu 2015 roku Sędzia Sądu Najwyższego prof. Małgorzata
Gersdorf w swojej opinii dotyczącej prezydenckiego projektu ustawy o
zmianie Konstytucji, polegającej na usunięciu przymiotnika
„proporcjonalne”, nie zgłosiła uwag. Było to na kilka miesięcy
przed referendum.
W
referendum w dniu 6 września 2015 roku prawie 80% głosujących było
za wprowadzeniem większościowej metody wyborczej tj. za
jednomandatowymi okręgami wyborczymi do Sejmu a nie za zapisanym w
Konstytucji rozwiązaniem proporcjonalnym.
Temat
usunięcia tego wadliwego zapisu w Konstytucji upadł z powodu
kończącej się kadencji Sejmu.
2.
Metoda proporcjonalna – wymieniona w art.96 Konstytucji – narusza
pierwszą europejską zasadę powszechności wyborów, bowiem pozwala
aktowi niższej rangi, jakim jest ustawa Kodeks wyborczy 2011 r. na:
1/
wprowadzenie do obiegu prawnego nie konstytucyjnego, epizodycznego
bytu jakim jest komitet wyborczy, który jest niezbędny do
praktycznej realizacji owej proporcjonalności;
2/
pozbawienie wyborców biernego prawa wyborczego do Sejmu i scedowanie
go na owe komitety wyborcze na zasadzie wyłączności;
3/
usunięcie z procesu wyborczego czynności „kandydowanie”, które
to kandydowanie jest niezbywalnym – zgodnie z europejską zasadą
powszechności - prawem należnym każdemu uprawnionemu wyborcy;
czynność
„kandydowanie” została zastąpiona czynnością „rejestrowanie”
i przypisana owym epizodycznym bytom czyli komitetom wyborczym;
identyczna
technika zastępstwa była stosowana w ordynacji wyborczej PRL.
D.
Podsumowanie
Zasada
powszechności jest kardynalną zasadą wyborczą w państwie
demokratycznym. Jej jądrem jest istnienie dwóch niezbywalnych i
nierozłącznych podmiotowych praw każdego uprawnionego wyborcy:
prawa wybierania oraz prawa kandydowania w wyborach do Sejmu.
Gwarancją tych praw winien być nie budzący wątpliwości zapis w
Konstytucji.
Natomiast
zapis w Konstytucji o wyborach proporcjonalnych, wyznaczający metodę
wyborczą, która to metoda nie ma waloru konstytucyjnego wg
europejskiego „Kodeksu dobrej praktyki” – o czym jest
mowa powyżej – narusza ową gwarancję.
W
PRL funkcjonowało w miarę dobrze – jak na owe czasy – czynne
prawo wyborcze do Sejmu. Natomiast obywatele byli pozbawieni biernego
prawa wyborczego w całości.
W
III RP ten stan rzeczy jest kontynuowany mimo wydania w 2003 roku
przez Radę Europy „Kodeksu dobrej praktyki w sprawach
wyborczych”, który szczegółowo definiuje europejskie
dziedzictwo wyborcze obowiązujące w państwie demokratycznym.
Jan
Kowalak, 1 kwietnia 2025 roku
https://www.venice.coe.int/images/SITE%20IMAGES/Publications/Code_conduite_PREMS%20026115%20GBR.pdf
